Antik Pers Hükümdarları

Antik Pers Hükümdarları

Antik Pers Hükümdarları; Ahameniş Pers İmparatorluğu, kurucusu Büyük Kiros (M.Ö. 550-530) tarafından kurulan ve satraplık sistemiyle yönetilen etkin bürokrasi sayesinde bu kadar iyi işleyebilmiştir. Bir eyaletin Pers valisi satrap (“krallığın koruyucusu” ya da “eyaletin bekçisi”) ve eyalet de satraplık olarak bilinirdi.

Bu satraplıklar vergi ödemek ve imparatorluk ordularına asker sağlamakla yükümlüydü ve karşılığında bir bütün olarak imparatorluğun korumasından ve refahından yararlanmaları gerekiyordu. Büyük Kiros ya da ilk isyanlardan sonra Büyük Darius (hükümdarlık dönemi 522-486) gibi bazı krallar döneminde satraplık sistemi iyi işlerken, diğerleri döneminde satraplar defalarca isyan etti.

Ancak genel olarak satraplık sistemi verimli bir şekilde işlemiş ve Akamenid İmparatorluğu’ndan sonra gelen Selevkos İmparatorluğu (MÖ 312-63), Parthia (MÖ 247 – MS 224) ve Sasani İmparatorluğu (MS 224-651) tarafından da devam ettirilmiştir. Satraplardan İncil’deki Ezra, Esther ve Daniel kitaplarında hükümetin idaresi için gerekli olarak bahsedilmektedir ve bu görüş Pers kayıtları ile Herodot ve Ctesias gibi antik tarihçiler tarafından desteklenmektedir. Pers hükümetinin Ahameniş modeli o kadar etkiliydi ki, Roma İmparatorluğu daha sonra bunu kopyalayacak ve Geç Antik Çağ’daki sonraki hükümetler Roma’nınkini kopyalayacaktı.

Pers valileri ve satraplık sistemi, aslında, yerel bölgelerin yönetiminden sorumlu astlardan oluşan ademi merkeziyetçi bir sistem aracılığıyla işleyen merkezi bir hükümetin günümüzde tanınan paradigmasını oluşturmuştur. Satraplık sistemi muhtemelen en açık şekilde, yüzyıllar önce birçok ulus-devletin yaptığı gibi Roma’yı model alan Amerika Birleşik Devletleri’nin hükümet sisteminde görülmektedir.

Sistemin Kökenleri

Satraplar Ahameniş İmparatorluğu’nda değil, çok daha eski olan Akad İmparatorluğu’nda (M.Ö. 2334-2083) ortaya çıkmıştır ancak Akad yetkilileri Persçe bir terim olan ‘satrap’ olarak bilinmemektedir. Akadlı Sargon (hükümdarlığı M.Ö. 2334-2279) doğrudan kendisine karşı sorumlu olan ve faaliyetleri daha yakından güvenilen memurlar tarafından izlenen bölgesel valilerden oluşan bir sistem kurmuştur. Bu sistem Asurlular tarafından kopyalandı ve Tiglath Pileser III (hükümdarlığı M.Ö. 745-727) tarafından revize edilerek, Akad gözetmenleri gibi valilerin sadakatini ve etkinliğini sağlayan “güvenilir adamlar” tarafından denetlenen karmaşık bir valiler ağı oluşturuldu. Bu model o kadar etkiliydi ki, daha sonra Asurluların düşmanları olan ve Pers sistemini en çok etkileyen Medler tarafından da kullanıldı.

Med satraplık sisteminin, Ecbatana’da Med Krallığı’nı kuran Medlerin ilk kralı Dayukku (Yunanlılar tarafından Deioces olarak bilinir, hükümdarlık dönemi MÖ 727-675) tarafından başlatıldığı düşünülmektedir. Deioces Medleri bir krallık altında birleştirmiştir ancak Herodotos’a (I. 102) göre krallığı genişleten ve Med İmparatorluğu’nu kuran oğlu Phraortes’tir (hükümdarlığı MÖ 647 – 625), dolayısıyla satraplığın onun hükümdarlığının başlarında kurulmuş olması daha muhtemeldir.

 

EYALET VALILERINE HER ZAMAN GÜVENILEMEMESI, ONLARI DENETLEMEK IÇIN “GÜVENILIR ADAM” POZISYONUNU GEREKLI KILMIŞTIR.

Deioces’in kızı (ya da torunu) Medyalı Amytis’in (y. MÖ 630-565) Babilli Nebukadnezar II (y. MÖ 605/604-562) ile evleneceği torunu Medyalı Cyaxares’in (y. MÖ 625-585) hükümdarlığı sırasında sistem sağlam bir şekilde yerleşmişti. Satraplar, Nebukadnezar II’nin hükümdarlığı döneminde Babil hükümetinin ayrılmaz bir parçasıydı ve Daniel 3’ün kahramanları olan Şadrak, Meşak ve Abednego’yu satrap ya da kraliyet sekreteri olarak gösteren daha sonraki Daniel Kitabı’nda (yaklaşık M.Ö. 2. yüzyılda yazılmıştır) önemlerine atıfta bulunulur. Bu üç kişi kraliyet fermanını reddederek tanrıları yerine bir puta saygı göstermiş ve kızgın fırında ölüme mahkûm edilmişlerdir, ancak imanları sayesinde kurtulmuş ve sağ salim çıkmışlardır.

Bu temel olay örgüsü Daniel 6’da tekrarlanır; burada Daniel peygamber, kral Darius’un emrine karşı gelerek yabancı bir tanrıya tapındığı için Babil ve Med satrapları tarafından mahkûm edilen bir idari gözetmen – bir hükümdarın “güvenilir adamlarından” biri – olarak tasvir edilir. Daniel’in Kitabı’ndaki Darius bilinen herhangi bir krala karşılık gelmez (bazı araştırmacılar onu Medyalı Astyages ile ilişkilendirse de, hükümdarlığı M.Ö. 585-550) ve aynı adı taşıyan Ahameniş hükümdarlarıyla karıştırılmamalıdır. Hikâyede, satraplar Daniel’i mahkûm etmelerine izin veren yönetmeliği kendileri çıkarmışlardır ve açıkça belirtilmese de, bunu büyük olasılıkla Daniel’in kralın gözü kulağı olması ve bir satrap tarafından yapılan herhangi bir sahtekârlığı ya da ihmali rapor etmesi nedeniyle yapmışlardır.

Satrapların değerinin aksine, bir kral için güvenilir bir gözetmenin önemi Daniel Kitabı’nda Daniel’in aslan çukuruna atılması, tanrısının koruması sayesinde zarar görmeden çıkması ve Darius’un kendisini mahkûm eden satrapları aslanlara yem ettirmesiyle vurgulanır. Anlattığı iddia edilen olaylardan (Nebukadnezar’ın hükümdarlığı gibi) çok daha sonra yazılmış olmasına rağmen, hikâye bir hükümdar ile satrapları arasındaki ilişkinin temel dinamiğini göstermektedir: eyalet valilerine her zaman güvenilemezdi ve fırsat bulduklarında kendi çıkarları için çalışırlardı, bu da onları denetlemek için “güvenilir adam” pozisyonunu gerektiriyordu. Bu dinamik, satraplık sisteminin değişmez bir parçası olarak kalacaktır.

Ahameniş Satraplığı

Büyük Kiros bunun farkındaydı ve bu yüzden Asur ve Med sistemini benimsedi ve geliştirdi. Ahameniş İmparatorluğu’nun satrapları ömür boyu (ya da imparatoru kızdırmadıkları sürece) hüküm sürüyorlardı ve bu pozisyon kalıtsaldı. Dahası, genellikle geniş kaynaklara sahip uçsuz bucaksız alanları yönetiyorlardı ve bunları imparatoru tahttan indirmek ve kendi hanedanlarını kurmak için kullanma cazibesi etkisiz hale getirilmeliydi. Akademisyen A. T. Olmstead Kiros’un çözümünü şöyle anlatır:

 

Bu tehdidi karşılamak için bazı kontroller başlatıldı: [Satrapın] sekreteri, baş mali görevlisi ve satraplık başkentlerinin her birinin kalesinde konuşlanmış garnizondan sorumlu general doğrudan büyük kralın emri altındaydı ve doğrudan ona rapor veriyordu. Her yıl her eyaleti dikkatle teftiş eden “kralın gözü” (ya da “kralın kulağı” veya “kralın habercisi”) tarafından daha da etkili bir kontrol uygulanıyordu. (59)

Kyros’un hükümdarlığı döneminde satraplık sistemi iyi işledi, ancak oğlu Kambyses II (hükümdarlığı MÖ 530-522) döneminde isyanlar çıktı ve Kambyses II ölüp Darius I (uzaktan kuzeni) tahta geçtiğinde tüm bölgeler ayaklandı. I. Darius, ünlü Behistun Yazıtı’nda sadece bazı bölgelerin isyan ettiği konusunda ısrar etse de, hükümdarlığına karşı direniş daha yaygındı. Bunun nedeni daha önce Kambyses II Mısır’dayken gerçekleşen bir darbeydi. Kardeşi Bardiya tahta geçmişti ve Kambyses II’den daha popülerdi. Ancak I. Darius yazıtında, Kambyses II’nin Mısır’a gitmeden önce Bardiya’yı öldürdüğünü ve krallık iddiasında bulunan “Bardiya “nın Gaumata adında bir sahtekâr olduğunu iddia eder. Dolayısıyla I. Darius’un bu sahtekârı öldürmesi bir darbe değil, tahtın meşru bir hak sahibine iade edilmesiydi.

I. Darius’un iddiası başlangıçta yalnızca iki satrap tarafından desteklendi: Baktriya’dan Dadarşiş ve Arachosia’dan Vivana. Olmstead’in belirttiği gibi, “tüm imparatorluk Bardiya’yı sorgusuz sualsiz kabul etti [ama] onun öldürülmesi, tabi halklar arasında mükemmel bir isyan alemini besleyen ulusal bağımsızlık umutlarını yeniledi” (110). I. Darius saltanatının ilk birkaç yılını bu isyanları bastırmakla geçirdi ve ardından kralın iradesine tam itaati sağlamak için satraplık sistemini daha da gözden geçirdi.

I. Darius, Büyük Kiros’un kurduğu temel sistemi devam ettirdi ancak imparatorluğu yedi bölgeye ve her bölgeyi de yirmi satraplığa bölerek her bir satrapın kullanabileceği kaynakları azalttı. Her satraplığın Kraliyet Sekreteri, Kraliyet Hazinedarı ve Garnizon Komutanı – Kiros döneminde olduğu gibi – satraba değil tamamen krala karşı sorumluydu ve doğrudan kraliyet hanedanına rapor veriyordu. I. Darius’un modeli Akamenid İmparatorluğu’nu tarihinin geri kalanı boyunca sağlam tutacaktı, ancak bu hiçbir zaman sorgulanmadığı anlamına gelmiyordu.

Satrap İsyanları

Artakserkses II Memnon (hükümdarlığı MÖ 404-358) döneminde, kardeşi Genç Kiros (Lidya satrabı, ö. MÖ 401) kralı tahttan indirip imparatorluğu kendisi yönetmek amacıyla isyan eder. Artakserkses II ordunun üzerine yürüdüğünü geç öğrendi ama yine de Lidya satrabı Tissaphernes (y. MÖ 445-395) sayesinde bir savunma yapabildi. Kiros’un isyanı bastırıldı ve daha sonra ordusunu Kiros’un Yunan paralı askerlerine karşı yönlendiren II. Artakserkses tarafından savaşta öldürüldü. Yunan savaşçıların Pers’ten Karadeniz’e ve oradan da evlerine kaçış hikâyesi Xenophon (M.Ö. 430 – 354) tarafından Anabasis adlı eserinde meşhur bir şekilde anlatılır.

Ancak Artakserkses II’nin saltanatı daha sonra sorunsuz bir şekilde devam etmedi, çünkü MÖ 372-362 Büyük Satrap İsyanı’nda sorunlar yeniden ortaya çıktı. İsyan, bazı satrapların Artakserkses II’nin politikalarından duyduğu memnuniyetsizlikle başlamıştı ancak Mısır’ın desteği ve teşviki olmasaydı asla başlamayacaktı. İsyan, Kapadokya satrabı Datames’in (MÖ 407-c.362) II. Artakserkses tarafından Mısır’a karşı bir sefere liderlik etmek üzere seçilmesiyle başladı. Mısır MÖ 525’te Kambyses II yönetimindeki Persler tarafından ele geçirilmiş, ancak MÖ 411’de en azından Delta bölgesindeki Pers egemenliğinden kurtulmuştu. O zamandan beri kaybedilen toprakları geri almak için periyodik olarak seferler düzenleniyordu ve Datames MÖ 372 seferinin komutanıydı.

 

M.Ö. 372-362 YILLARINDAKİ BÜYÜK SATRAP İSYANI, BAZI SATRAPLARIN ARTAXERXES II’NİN POLİTİKALARINDAN MEMNUNİYETSİZLİK DUYMASIYLA BAŞLADI.

Artakserkses II’nin sarayında takdir edilmediğini ve kötü kullanıldığını düşünen Datames, Mısır firavunu Nektanebo I’in (hükümdarlık dönemi MÖ 379-363) desteğini kabul etti ve Artakserkses II’ye karşı ayaklandı. MÖ 362’de yenilgiye uğratıldı ve öldürüldü, ancak isyanı, Artakserkses II’nin keyfi politikaları olarak gördüğü şeylere itiraz ederek MÖ 366’da isyanına katılan Frigya satrabı Ariobarzanes (ö. MÖ 362) altında devam etti. Oğlu tarafından ihanete uğradı ve M.Ö. 362 yılında hain olarak çarmıha gerildi.

Artakserkses II’nin lehinde ve aleyhinde olmak üzere birçok satrap isyana karışmıştır. Bunlardan en iyi bilinenlerinden biri, çatışmanın her iki tarafında da yer alan ancak II. Artakserkses’e sadık kalan Karya satrabı Mausolos’tur (hükümdarlığı MÖ 377-353). Bir noktada, Artakserkses II’nin kuvvetlerinin şehirlerinden birine karşı yürüdüğünü iddia ederek, önde gelen vatandaşlardan ve isyancı satraplardan bir savunma duvarı inşa etmek için para istedi. Parayı aldıktan sonra, tanrılardan bir duvar inşa etmek için doğru zaman olmadığına dair söz aldığını iddia etti ve parayı özel hazinesine yatırdı. Bir başka sefer, asi satraplara krala olan borcunu ödeyemediğini ve yakın gelecekte daha fazla ödeme yapacağına söz vererek zaman kazandığını söyledi ve onları da aynısını yapmaya teşvik etti. Onlar da onun yolundan gittiler ancak daha sonra Mausolos’un borçlu olduğu miktarı kapsayan sözlerini yerine getirmek zorunda kaldılar ve Mausolos hiçbir şey ödemedi (Olmstead, 415). En çok antik dünyanın Yedi Harikası’ndan biri olan Halikarnas Mozolesi’ndeki mezarı ile ünlüdür.

Seleukos ve Part Satrapları

Daha sonra satrapların isyanları ve komploları olsa da, Ahameniş İmparatorluğu az ya da çok istikrarlı bir şekilde devam etti. İmparatorluk Darius III (M.Ö. 336-330) döneminde Büyük İskender’in eline geçtiğinde, satraplık sistemi hala iyi işliyordu ve sonraki Seleukos İmparatorluğu tarafından yerinde tutuldu. Selevkos İmparatorluğu, İskender’in generallerinden biri olan Selevkos I Nikator (hükümdarlığı M.Ö. 305-281) tarafından kurulmuş, başlangıçta hükümdarlığını sağlamlaştırmak için seferler düzenlemek zorunda kalmış, ancak daha sonra atadığı satrapları Ahameniş yönetim modeliyle yerinde tutmuştur.

Ölümünden sonra çeşitli satraplıklar ayaklandı ve halefi Antiochus I Soter (MÖ 281-261) onları bastırmak ve bölgeleri tekrar kontrolü altına almak için Galatya’daki Keltleri paralı asker olarak hizmetine aldı. Seleukos yönetimi altındaki halkın itirazlarından biri, Makedon-Yunan soyundan gelen Seleukos krallarının Yunanlıları kayırması ve onları satrap olarak atamasıydı. Yunanca sarayın dili haline geldi ve satraplar bölgelerini Helenleştirme konusunda teşvik edildi. İskender Pers ve Yunan kültürlerini harmanlamaya çalışmıştı ve I. Selevkos da bu politikayı devam ettirdi ancak tüm satrapları -ya da halefleri- aynı şeyi sürdürmekle ilgilenmedi.

Bunun bir örneği, Antiochus I Soter veya daha büyük olasılıkla halefi Antiochus II Theos (MÖ 261-246) döneminde atanan Parthia satrabı Andragoras’tır (ö. MÖ 238). Kendisinden İranlı bir satrap olarak bahsedilir ve atandıktan sonra Yunanca Andragoras adını almış ya da almıştır. Parni kabilesinden I. Arsaces’in MÖ 247’de Parthia’yı Seleukos İmparatorluğu’ndan koparmasından kısa bir süre sonra MÖ 245’te Parthia’yı bağımsız bir krallık ilan ettiği Seleukos II Callinicus (hükümdarlığı MÖ 246-225) dönemindeki isyanına kadar hakkında çok az şey bilinmektedir. Andragoras, I. Arsaces güçlendikçe krallığı elinde tutmaya çalıştı ancak I. Arsaces’in hükümdarlığı altında Part İmparatorluğu yükselirken (M.Ö. 247-217) M.Ö. 238 yılında öldürüldü. I. Arsaces, Selevkos İmparatorluğu’nun çeşitli dikkat dağınıklıklarından faydalanarak topraklarını genişletti ve halefleri, özellikle MÖ 190’da Magnesia Savaşı’nda Selevkosların Roma’ya yenilmesinden ve MÖ 188’de Selevkoslara imparatorluklarının çoğunu kaybettiren aşağılayıcı Apamea Antlaşması’ndan sonra bu politikayı sürdürecekti.

Partlar da Ahameniş satraplık sistemini korudular ancak merkezi hükümete daha az vurgu yapan daha gevşek bir konfederasyona izin verdiler. Müşteri kralların (vasal krallar olarak da bilinir) konumlarını korumalarına izin verildi ve atanmış satraplara politika oluşturma ve uygulama konusunda daha fazla özgürlük tanındı. Part İmparatorluğu Yukarı Parthia ve Aşağı Parthia olarak ikiye ayrılmış, beş bölgeden oluşmuş ve daha sonra eyaletlere bölünmüştür. Bu eyaletlerin merkezi hükümetin emirlerini dikkate almadan oldukça özgürce hareket etmelerine izin verildi ve bu durum sonunda vasal krallardan biri olan Ardaşir I’in (MS 224-240) Part kralı Artabanus VI’ya (MS 213-224) karşı ayaklanıp onu yenerek Sasani İmparatorluğu’nu kurmasıyla imparatorluğun çöküşüne yol açtı.

Sasani Satraplığı

I. Ardeşir de Part İmparatorluğu’nun parçalanmış bölgelerini birleştirdikten sonra Ahameniş modelini sürdürdü. Güçlü bir merkezi hükümeti vurgulamış ve farklı eyaletlere kendi seçtiği satrapları (Şahrablar olarak bilinir) atamıştır. Sasani sistemi ile Ahameniş sistemi arasındaki en büyük fark Zerdüştlük dininin yüceltilmesiydi. Peygamber ve vizyon sahibi Zerdüşt (Zarathustra olarak da bilinir) vahiy almış ve M.Ö. 1500-1000 yılları arasında bir noktada dini geliştirmiştir ve Büyük Kiros’un bu dine bağlı olup olmadığı belirsiz olsa da, I. Darius’tan itibaren haleflerinin dini bu olmuştur.

Ancak Ahamenişler Zerdüştlüğü siyasi platformlarının bir parçası haline getirmezken Sasaniler bunu yapmıştır. Zerdüştlük devlet dini haline geldi ve satraplardan tüm iyiliğin kaynağı olan Ahura Mazda adlı tek bir yüce tanrıya ve tamamen kötü olan ebedi düşmanı Ahriman’a (Angra Mainyu olarak da bilinir) olan inanç ilkelerini teşvik etmeleri bekleniyordu. Dahası, hayatın anlamı kişinin bu tanrılardan hangisine hizmet edeceğini seçmesinde ve insanların bu kararı vermek ve ardından sonuçlarıyla yaşamak için özgür iradeye sahip olduğunun kabul edilmesinde bulunmalıydı.,

 

SATRAPLAR TÜM İNANÇLARDAN İNSANLARI HOŞ KARŞILAMAYA TEŞVİK EDİLDİ VE BÖYLECE YAHUDİLER, HIRİSTİYANLAR, BUDİSTLER VE DİĞERLERİNİN İNANÇLARINI ÖZGÜRCE UYGULAMASINA İZİN VERİLDİ.

Zerdüştlük, ana dinin temel inanç sistemini koruyan ancak hem Ahura Mazda’nın hem de Ahriman’ın Zorvan (zaman) tarafından yaratıldığını ve bu nedenle kardeş ve yaratılmış varlıklar olduklarını iddia eden Zorvanizm olarak bilinen bir sapkınlığa yol açtı. Dolayısıyla tüm insani olaylar Ahura Mazda tarafından değil Zorvan tarafından belirleniyordu, çünkü her şey zaman içinde gerçekleşiyordu ve zaman nihayetinde kişinin yaşamı ve ölümü üzerinde üstün bir güce sahipti. Birçok Sasani satrapı Zerdüşt’tü ama bu “sapkınlık” Zerdüştlüğe çok yakın olduğu için herhangi bir soruna yol açmamış gibi görünüyor. I. Ardeşir’in oğlu ve halefi I. Şapur (MS 240-270) büyük olasılıkla bir Zerdüşt’tü ve Maniheizm’in kurucusu olan vizyon sahibi Mani’yi (MS 216-274) sarayında misafir etmişti.

Sasani İmparatorluğu antik Pers kültürünün zirvesi olarak kabul edilir ve başarısının önemli bir yönü dini hoşgörü politikasıydı. Satraplar tüm inançlardan insanları hoş karşılamaya teşvik edilmiş ve böylece Yahudiler, Hıristiyanlar, Budistler ve diğerlerinin imparatorluk genelinde ibadethaneler inşa etmelerine ve inançlarını özgürce uygulamalarına izin verilmiştir. Ahameniş hükümetinin merkezinde yer alan bu politikanın Sasaniler döneminde olduğu kadar başarılı olmasının nedeni, Zerdüştlerin yaşam ve ölümün yüce hakemi olarak belirli bir gündemi olan belirli bir tanrı yerine belirsiz bir kavram olan zaman konusundaki ısrarları olabilir.

Sasani İmparatorluğu MS 651’de istilacı Müslüman Arapların eline geçti ve satraplık sisteminin temel şekli korunacak olsa da, din değiştirme politikası ve nihayetinde gayrimüslimlerin vergilendirilmesi lehine dini hoşgörü reddedildi. Pers sistemi, MS 1501-1925 yılları arasında Safeviler, Afşarlar, Zendler ve Kaçarlar gibi Müslüman sonrası hanedanlar tarafından devam ettirilmiş ve bunların en eskisi zamanında Roma hükümetinin gelişimini, Geç Antik Çağ’ın yeni ortaya çıkan Avrupa devletlerini etkilemiş ve günümüze kadar diğer hükümet sistemlerini etkilemeye devam etmiştir.

.worldhistory