Antik Pers Mitolojisi

Antik Pers Mitolojisi

Antik Pers Mitolojisi

İlk olarak Büyük İran olarak bilinen bölgede (Kafkaslar, Orta Asya, Güney Asya ve Batı Asya) gelişmiştir. Persler başlangıçta kendilerini “asil” ya da “özgür” anlamına gelen ve ırkla hiçbir ilgisi olmayan Aryan olarak adlandıran göçebe bir halkın parçasıydı.

Bu Aryanların bir kolu M.Ö. 3. binyıldan önce şu anda İran olarak bilinen bölgeye (orijinal adıyla Ariana – “Aryanların ülkesi”) ve çevresine yerleşmiştir ve Hint-İranlılar olarak anılmaktadır; diğer bir kolu ise İndus Vadisi’ne yerleşmiştir ve Hint-Aryanlar olarak bilinmektedir.

Her ikisi de aşağı yukarı aynı çevre ve kültürden geldikleri için, zaman içinde Hindistan’ın Vedik irfanı ve Hinduizmi ile İran’ın Erken İran Dini ve Zerdüştlüğü olarak gelişecek olan ortak bir dini inanç sistemini paylaşıyorlardı ve bunların hepsi de temel kavramları ve doğaüstü varlık türlerini paylaşıyordu. Bu tür varlıklara ve onların hikayelerine olan inanç – günümüzde ‘mitoloji’ olarak adlandırılmaktadır – sadece onların samimi dini sistemiydi ve onlar için herhangi bir dinin günümüzdeki bir müntesibi için geçerli olduğu kadar geçerliydi. Bu sözde ‘mitoloji’ aslında Zerdüştlük’e de kaynaklık edecek ve bu da Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam’ın gelişimini etkileyecektir.

Kaynaklar & Geliştirme

Eski Pers dini geleneği sözlü olarak aktarılmıştır ve bununla ilgili tek yazılı metinler peygamber Zerdüşt’ün (yaklaşık M.Ö. 1500-1000) Zerdüştlük haline gelecek reformları başlatmasından sonrasına aittir. Avesta (Zerdüşt kutsal metinleri), Zerdüşt öncesi tanrıları, ruhları ve diğer varlıkları ele alan ve Yaşt olarak bilinen bölümün birincil kaynağıdır. Zerdüşt öncesi dinle ilgili diğer bilgiler Bundahisn ve Denkard olarak bilinen daha sonraki eserlerden ve daha az ölçüde Vendidad’dan gelmektedir.

Vendidad metni Zerdüştlüğün nasıl uygulanması gerektiğine dair fikir verir ve dinin kuruluşundan önceki çeşitli varlıklardan ve ritüellerden bahseder. Pers mitolojisinin diğer önemli kaynakları, Pers şair Abolqasem Ferdowsi (MS 940-1020) tarafından çok daha eski sözlü gelenekten yararlanılarak yazılan Shahnameh (“Kralların Kitabı”) ve Sasani Dönemi’nde (MS 224-651) yazılan ve yine sözlü geleneğe dayanan popüler Bin Masal’dır (daha çok Binbir Gece Masalları olarak bilinir).

 

ERKEN DÖNEM İRAN TANRILARI ZOROASTER TARAFINDAN NEREDEYSE TAMAMEN YENİDEN TASARLANMIŞ, ANCAK BİRÇOĞU AZ YA DA ÇOK ORİJİNAL İŞLEVLERİNİ KORUMUŞTUR.

İlk İran tanrıları Zerdüşt tarafından neredeyse tamamen yeniden tasarlandı ancak birçoğu orijinal işlevlerini az ya da çok korudu. Bu tanrılara Zerdüşt öncesi Persler tarafından nasıl saygı gösterildiği belirsizdir, ancak ritüellerin ateşi (ilahi bir unsur ve aynı zamanda bir tanrı olarak kabul edilir) içerdiği, açık havada yapıldığı ve tanrıların kralı Ahura Mazda’nın varlığında kişileştirilen yüce İyilik ilkesini yücelttiği kesindir.

Yaratılış ve Kötülük Sorunu

Görülen ve görülmeyen dünya, tüm iyiliğin ve tüm yaşamın kaynağı olan Ahura Mazda tarafından yaratılmıştır. Ahura Mazda yaratılmamış ve ebediydi ve iyiliğiyle bilinen her şeyi yedi adımda yarattı:

• Gökyüzü
• Su
• Dünya
• Bitkiler (bitki örtüsü, mahsuller)
• Hayvanlar
• İnsan Varlıkları
• Yangın

Gök, hiçliğin ortasında asılı duran bir küreydi ve Ahura Mazda onun içinde suları serbest bıraktı ve sonra suları toprakla birbirinden ayırdı. Gökyüzü elementi yeryüzünün üzerinde yükseldi ve onun altından geçti. Ahura Mazda yeryüzüne her çeşit bitki örtüsünü yaydı ve onlara kendi yaşamlarını aşıladı ve sonra da bitki örtüsüyle beslenecek ve onu dölleyecek olan diğer tüm hayvanlara yaşam verecek olan Gavaevodta’yı, İlksel Boğa’yı (“tek yaratılmış boğa”, İlksel Sığır ve İlksel Öküz olarak da verilir) yarattı.

Bu noktada Ahura Mazda’nın doğaüstü düşmanı, kaosu, karanlığı ve kötülüğü temsil eden Angra Mainyu (Ahriman olarak da bilinir) anlatıya girer. Avesta bu varlığın kökenini vermez ve dinleyicilerinin Angra Mainyu’nun varlığı ve başlangıcı hakkında önceden bilgi sahibi olduklarını varsayar gibidir. Daha sonraki Zerdüştlük mezhebi Angra Mainyu’yu Ahura Mazda’nın ikiz kardeşi yapmıştır, ancak bu düalizm geleneksel Zerdüştler tarafından reddedilmiştir (ve reddedilmektedir).

MS 19. yüzyılda yaşamış Alman oryantalist Martin Haug (y. 1827-1876), her şeye gücü yeten ve iyiliksever Ahura Mazda tarafından yaratılmış bir dünyada kötülüğün kökenine dair bu sorunu Angra Mainyu’nun aslında bir tanrı olarak var olmadığını, tanrının yaratıcı eyleminin yıkıcı/negatif enerji boşalımı olduğunu iddia ederek çözmeye çalışmıştır. Bu görüşe göre, Angra Mainyu yaratma eyleminden bilinç ve güç alır ama kendisi de yaratılmış bir varlıktır ve nihayetinde yaratıcının daha büyük gücü karşısında başarısız olacaktır. Haug’un cevabı Zerdüşt’ün orijinal vizyonuna uyuyor gibi görünmektedir ancak bunun Zerdüşt öncesi anlayışa uygulanıp uygulanmayacağı bilinmemektedir.

Ahura Mazda dünyayı ve Gavaevodta’yı yaratıp her şeyi harekete geçirdikten sonra, İlksel Boğa Angra Mainyu tarafından başka hiçbir neden olmaksızın öldürülür. Gavaevodta’nın cesedi aya götürülerek arındırılır ve boğanın arındırılmış tohumundan tüm hayvanlar meydana gelir. Ahura Mazda böylece Angra Mainyu’nun yok etme çabalarını olumlu sonuçlara dönüştürmek için başka birçok örnekte tekrarlanan bir paradigma oluşturur.

Hayvanlar ve bitkiler yaşamaya başladıktan sonra Ahura Mazda ilk insanı, Gayomartan’ı (Gayomard, Kiyumars olarak da verilir) yaratır; Gayomartan güzel ve “güneş kadar parlaktır” ve bu yüzden Angra Mainyu’nun dikkatini çeker ve onu öldürür. Güneş Gayomartan’ın topraktaki tohumunu arındırır ve 40 yıl sonra ondan bir ravent bitkisi çıkar ve büyüyerek Ahura Mazda’nın ruhlarına yaşam ruhunu üflediği ilk ölümlü çifte – Maşya ve Maşyanag’a – dönüşür. Maşya ve Maşyanag dünyadaki hayvanlarla, birbirleriyle ve Ahura Mazda’yla tam bir uyum içinde yaşarlar, ta ki Angra Mainyu onların cennetine gelip, kendisinin onların yaratıcısı ve dünyanın efendisi olduğunu ve Ahura Mazda’nın onları kandırdığını iddia ederek onları baştan çıkarana kadar.

 

İNSANLARA AHURA MAZDA TARAFINDAN ÖZGÜR İRADE BAHŞEDİLMİŞTİR VE İNSAN VAROLUŞUNUN ANLAMI KÖTÜLÜK YERİNE İYİLİĞİ SEÇMEKTEN GEÇER.

Kafaları karışan çift, gerçek yaratıcılarının sözünden şüphe duyarak Angra Mainyu’nun yalanını kabul eder ve böylece günah dünyaya girer ve uyum kaybolur. Çift düşüşlerinden sonra 50 yıl boyunca gebe kalamaz ve Mashyanag nihayet doğum yaptığında, Mashya ile birlikte çocukları yerler çünkü denge ve mantık duygularını kaybetmişlerdir. Bundan yıllar sonra, insanlığın ataları olacak bir başka ikiz seti doğar. Ancak ilk çiftin yalanı kabul etmesi nedeniyle cennet kaybedilmiştir ve insanlar artık doğal dünya ve birbirleriyle mücadele içinde yaşayacaklardır.

İnsanlara Ahura Mazda tarafından özgür irade bahşedilmişti, bu sayede Angra Mainyu’nun yalanlarına inanmayı yaratıcılarının gerçeğine tercih edebildiler ve dolayısıyla insan varoluşunun anlamı da bu özgür iradenin iyiyi kötüye, Ahura Mazda’yı Angra Mainyu’ya tercih ederek kullanılmasına dayanır. Kişi nasıl bir seçim yaparsa hayatının kalitesini ve doğal olarak ölümden sonraki yaşamını da o belirleyecektir.

Yaşam ve Ölüm Sonrası

Eğer kişi Ahura Mazda’yı takip etmeyi seçerse, başkalarıyla ve çevresiyle uyum içinde iyi ve üretken bir hayat yaşardı; Angra Mainyu’yu seçerse, gerçeğe karşıt olarak yaşar ve bir karışıklık ve çekişme kaynağı haline gelirdi. Bir kişi öldüğünde, ruhu üç gün boyunca cesedin etrafında dolaşırken, tanrılar onun hayattaki ruhani alacaklarını ve borçlarını sayarlardı. Ruh daha sonra karanlık bir nehri geçerek ölüler diyarına gitmeye çağrılır ve bu sırada iyi ruhlar kötü ruhlardan ayrılırdı (Ayırıcı’nın Geçişi olarak bilinen bir süreç). Daha sonra, adil ruhlar cennete gider ve orada daha önce gidenlerle yeniden bir araya gelirlerdi; kötü ruhlar ise karanlık bir azap cehennemine atılırlardı.

Tanrılar ve Ruhlar

Kişinin kaderini belirleyen ve aynı zamanda evrenin işlemesini sağlayan doğaüstü varlıklar, Ahura Mazda’nın emanasyonları aracılığıyla ortaya çıkmıştır. En iyi bilinenleri şunlardır:

• Mithra – doğan güneşin, antlaşmaların ve sözleşmelerin tanrısı
• Hvar Ksata – Tam Güneş Tanrısı
• Ardvi Sura Anahita – bereket, sağlık, su, bilgelik ve bazen savaş tanrıçası
• Raşnu – bir melek; ölülerin adil yargıcı
• Verethragna – kötülüğe karşı savaşan savaşçı tanrı
• Vayu – kötü ruhları kovan rüzgar tanrısı
• Tiri ve Tishtrya – tarım ve yağış tanrıları
• Atar – ilahi ateş unsurunun tanrısı; ateşin kişileştirilmesi
• Haoma – hasat, sağlık, güç, canlılık tanrısı; suları aydınlanma getiren aynı adlı bitkinin kişileştirilmesi

Bunlara ek olarak, en önemlileri arasında ölülerin rehberi melek Suroosh ve her ikisi de öbür dünyaya geçişte ruhu karşılayan Kutsal Bakire Daena olmak üzere bir dizi başka varlık daha vardı. Bu dünyada ve diğer dünyada, tıpkı insanlar gibi iyi ve kötü arasındaki kozmik mücadeleye katılan görünmez ruhların yaşadığı düşünülürdü. Ahuralar iyi ruhlar, daivalar ise kötü ruhlardı; her ikisi de insan yaşamını ve düşüncesini etkiliyordu.

Kişinin ruhani yolculuğunun merkezinde hayvanlara, özellikle de köpeklere ne kadar iyi davrandığı yer alırdı. Eski İran’da köpekler özellikle yüksek bir statüye sahipti ve daha sonraki Zerdüşt inancında, yaşam ve ölüm arasındaki uçurumu kapsayan Chinvat Köprüsü’nü (Ayırıcı’nın Geçidi’ndeki karanlık nehir imgesinin yerini alacaktı) koruyorlardı. Köpekler aklanmış bir ruhu kabul eder ve mahkûm edilmiş olanları reddederdi.

Doğaüstü Yaratıklar

Köpek, Pers mitolojisinin en popüler ve kalıcı figürlerinden biri olan ve köpek-kuş olarak adlandırılan Simurgh’da belirgin bir şekilde yer alır. Simurgh köpek başlı, tavus kuşu gövdeli ve aslan pençeli, bir fili kolaylıkla kaldırabilecek kadar büyük, 1.700 yıllık döngüler halinde yaşayan ve kendi yarattığı ateşe dalıp ölmeden ve yeniden doğmadan önce (daha sonraki Anka Kuşu efsanesinin öncüsü) devasa bir kuştu. Simurgh aslen Saena olarak bilinen ve dünyanın merkezindeki Tüm Tohumların Ağacı’nın dallarında yüksekte oturan ve kanatlarını çırparak tohumları havaya saçan ve bu tohumlar rüzgar ve yağmur yoluyla yeryüzündeki yerlerini bulan Büyük Şahin olarak görünür.

Kuşlar Pers mitolojisinde iyi ve kötü arasındaki mücadelenin her iki tarafında da belirgin bir şekilde yer alır. Büyük kuş Chamrosh (köpek gövdeli ve kartal başlı ve kanatlı) Büyük Ağaç’tan tohumların dağıtılmasına yardımcı olur ve aynı zamanda Persleri Pers olmayanların tehditlerine karşı korurken, karşı tarafta Chamrosh’un niyetlendiği her türlü iyiliği engellemeye çalışan devasa kuş Kamak vardır. Birçok açıdan Simurgh’a benzeyen Huma kuşu krallığı bahşeder ve çağların tüm bilgeliğini elinde tutarken, Anka (ya da Rukh) olarak bilinen dev yırtıcı kuş ise ondan kaçabileceklerini düşünenlere adalet dağıtır.

En korkulan doğaüstü varlıklardan biri, yeni doğanların yaşam gücüyle beslenen bir gece iblisi olan Al (Hal ve Ümmü Nauş olarak da bilinir) idi. Al, khrafstra olarak bilinen ve insan yaşamlarını sıkıntıya sokan, bozan ve bazen de sona erdiren daha büyük bir kötü ve tehlikeli ruhlar topluluğunun bir parçasıydı. Khrafstra görünmezdi ama niyetlerini gözlemlenebilir doğa aracılığıyla sokan karıncalar, eşek arıları, ekinleri yok eden böcekler, örümcekler, kurbağalar, kemirgenler, yılanlar ve yırtıcı hayvanlarda gösterirlerdi. Köpek, bu ruhlara ve onların fiziksel tezahürlerine karşı en iyi koruma olarak kabul edilirdi.

En güçlü görünmez ruhlardan biri, diğer varlıklardan farklı olarak iyi ve kötü arasındaki savaşta toplu olarak tarafsız olan Cinlerdi (Cin olarak da bilinir ve en iyi Cin olarak bilinir). Bazı Cinler kötü niyetli, bazıları ise iyi huyluydu, ancak genel olarak koşullara ve bireysel dürtülere tepki veriyor gibi görünüyorlardı. Bir Cin bir dileği yerine getirebilir, ancak bunu yaparken sonucu çarpıtabilir ve ihanet edebilir veya tersine, sadece yardımcı olabilir. Cinlerin özellikle çöl ovaları ve vahalar gibi ıssız yerleri tercih ettiği düşünülürdü, bu nedenle tüccarlar ve gezginler tarafından onların etkilerinden korunmak için muskalar taşınırdı.

Cinlere benzer şekilde Peri’ler (periler) de yaramaz ya da yardımsever olabilirlerdi. Periler, tanrılardan önemli mesajlar iletebilen ya da aynı kolaylıkla önemli bir nesneyi çalıp saklayabilen veya bir kişiyi yanlış yönlendirebilen küçük, güzel, kanatlı yaratıklardır – genellikle dişidirler. Geçmişte işledikleri bir günahın kefaretini ödeyene kadar peri formunda hapsedildikleri, ancak ne insan ruhu ne de ölümsüz varlıklar oldukları iddia edilir. Eğer amaçları kefaret ödemekse, işlerinde kolektif olarak kötü oldukları anlaşılıyor, çünkü onlarla ilgili hikayelerde sorun çözdükleri kadar sorun çıkardıkları da görülüyor.

Düzen ve insan mutluluğu için bir başka büyük tehdit de ejderhaydı (azhi olarak bilinir) ve bunların en korkuncu “üç ağızlı, üç başlı, altı gözlü, bin duyusu olan… en güçlüsü, iyi ilkenin dünyasını yok etmek için” (Yaşt 9.14; Curtis, 23) olarak tanımlanan Azhi Dahaka’ydı. Ejderha Azhi Sruvara insanları ve atları avlarken, bir diğeri olan Gandareva denizleri karıştırır ve gemileri batırır.

Ünlü Efsaneler

Bu yaratıkların, tanrıların ve ruhların yanı sıra onlarla mücadele eden kahramanların hikayeleri, Avesta’nın bazı bölümlerine ve daha kapsamlı olarak MS 977-1010 yılları arasında yazılan Firdevsi’nin Şahname’sine dahil edilene kadar uzun bir sözlü gelenek içinde aktarılmıştır. Şehname nesiller boyu süren muazzam bir destandır ancak kabaca İran Krallığı tarafından sembolize edilen iyilik güçlerinin, Turan Krallığı tarafından kişileştirilen kaos ve kötülük güçleriyle mücadelesini anlatır.

Çatışmaları başlamadan çok önce, ilk büyük kahraman, bilinen dünyayı adalet ve bağlılıkla yöneten, ölümü ve hastalığı kovan ve krallığı boyunca insanların yaşamlarını yükselten Kral Yima’dır (Yama olarak da verilir). Özverili bağlılığının ödülü olarak tanrılar tarafından kendisine güç verilir ve bunu akıllıca kullanır: dünya aşırı kalabalıklaştığında, insanların, hayvanların ve bitki örtüsünün barış içinde bir arada yaşaması için daha fazla alan ve kaynak sağlayarak onu genişletir.

Bazı akademisyenlerin daha sonra İncil’de anlatılan Nuh’un Gemisi hikâyesine doğrudan etkisi olduğunu belirttiği hikâyede, Yima da dünyayı yıkımdan kurtarır. Tanrılar Yima’ya sert bir kışın yaklaştığını ve bir erkek, bir kadın, her tür bitkinin tohumlarını ve her tür hayvandan ikişer tanesini üç katmanlı büyük bir ahırda toplaması gerektiğini söyler. Yima bunu yapar ve dünya kurtulur. Ancak 300 yılı aşkın bir süre hüküm sürdükten sonra Angra Mainyu’nun yalanlarını dinlemeye başlar ve bu yüzden günah işler ve ilahi lütuf onu terk eder. Bundan sonra, halefleri adil bir yönetim sürdürmek için mücadele etmek zorundadır çünkü aldatma ve hile artık siyasette düzenli olarak rol oynayacaktır.

En büyük Pers kahramanı, kahraman Sam’ın torunu ve aynı derecede kahraman Zal’ın oğlu olan Rustum’dur (Rostom ve Rustam olarak da verilir). Sam bir erkek evlat özlemi çekmektedir ve Zal doğduğunda çok sevinir ancak çocuğa bakıp parlak beyaz saçları olduğunu gördüğünde o an çabucak kaybolur. Bunu kötü bir alamet olarak yorumlayan Sam, yeni doğan çocuğu Alburz Dağları’nda terk eder ve ölüme terk eder. Ancak çocuk Simurgh tarafından alınır ve onu kendi oğlu gibi yetiştirir ve inanılmaz bir güç ve insanüstü güçler geliştirir.

Bir süre sonra Sam’in sarayına dağlarda yaşayan büyük bir kahramanla ilgili haberler gelir ve aynı zamanda Sam oğlunun tekrar hayatta olduğunu hayal eder ve onu bulmaya teşvik edilir. Simurgh, Zal’a babasına ve insanların dünyasına dönmesini söyler ancak ona yardıma ihtiyacı olduğunda onu çağırmak için kullanması gereken bir tüy (bazı versiyonlarda üç tüy) verir. Zal büyük bir prens olur ve oğullarını doğurmakta zorlanan prenses Rudabeh ile evlenir.

Zal, Simurg’u çağırır ve ona çocuğu sezaryenle nasıl doğuracağını ve bitkilerin tıbbi kullanımını öğretir. Rüstem doğar ve bir gün sonra bir yaşındaki bir çocuğun büyüklüğüne ve gücüne sahip olur ve hızla büyümeye devam ederek “bir selvi ağacı boyuna ve bir fil gücüne” ulaşır (Curtis, 39). Turan kuvvetlerine karşı İran kuvvetlerinin büyük kahramanı olur ve sonunda hile ve desiseyle öldürülse de galip gelir ve düzen yeniden sağlanır.

Sonuç

Elbette Pers mitolojisinden başka pek çok ünlü öykü vardır – Rüstem masalları tek başına destansıdır. Şahname bunları diğerleriyle birlikte 50.000 kafiyeli beyitte örer, bu da onu Gılgamış Destanı veya Homeros’un İlyada’sı gibi diğer ünlü eserlerden daha uzun ve tematik olarak daha karmaşık hale getirir – iyilik-kötülük ve kaosa karşı zafer kazanan düzen temasını araştırır ve genişletir. Bu masalları anlatmanın uzun bir geleneğe sahip olması, zengin imgelerinin ve dramatik gerilimlerinin popülaritesini kanıtlamaktadır, zira yazılı bir form bulmadan önce yüzyıllar boyunca sözlü olarak tekrarlanmışlardır.

Avesta ancak Şapur II (MS 309-379) döneminde yazıya geçirilmiş ve Sasani İmparatorluğu’nun (MS 224-651) I. Kosrau (MS 531-579) döneminde kodlanmış/revize edilmiş, Şannameh ise ancak MS 11. yüzyılın başında tamamlanmıştır. Buna rağmen, Perslerin sözlü geleneğinin diğer kültürlerin dini sistemlerini yüzyıllar öncesinden etkilediği düşünülmektedir. Pers mitolojik motifleri Vedik, Mezopotamya, Mısır ve Yunan dini sistemlerinin bazı yönlerinde belirgindir ve daha sonra Zerdüşt düşünürler tarafından geliştirilerek diğerlerinin yanı sıra Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam’ın önemli yönlerini etkileyecektir; bu da Pers mitolojik düşüncesinin modern çağda dünya çapında dini inancın temelini oluşturduğunu göstermektedir.

Antik Pers Mitolojisi hakkındaki makalemizi okuduğunuz için teşekkür ederiz.

Diğer bir yazımızda Zeus Kimdir Tanrıların Kralı hakkındaki makalemizi okuyabilirsiniz.