Antik Pers Sanatı ve Mimarisi

Antik Pers Sanatı ve Mimarisi

Antik Pers Sanatı ve Mimarisi; Günümüzde Pers sanatı ve mimarisi İran ulusuyla ilişkilendirilmekte ve genellikle Ahameniş İmparatorluğu (M.Ö. 550-330) ile başladığı belirtilmektedir, ancak kökenleri Perslerin M.Ö. 3. binyılda İran Platosu’na gelmelerinden öncesine kadar uzanan daha uzun bir geçmişe sahiptir.

Pers sanatı ve mimarisi erken dönemlerde bölgedeki eski uygarlıklar olan Elam ve Susiana’dan ve komşu Mezopotamya’dan etkilenmiştir. Erken dönem Elam sanat eserleri hayvan tasvirlerine ve geometrik ve yaratıcı tasarımların kullanımına odaklanmış, Susa sanatı da bu paradigmayı yansıtmış ancak köpek tasvirleriyle genişletmiştir.

Aslında köpekler Susiana’nın en popüler sanatsal temsilleri arasında yer almış gibi görünmektedir. Bu dönemin anıtsal mimarisi, yüksek zigguratı ve duvarlarıyla Chogha Zanbil (daha önce Dur Untash olarak biliniyordu) alanında ve tasarım ve inşaatta aynı özeni sergileyen daha mütevazı yapılarda en iyi şekilde örneklenmiştir; ziggurat hariç aynı teknikler ve tasarımlar daha sonra Pers eserlerini etkileyecektir.

M.Ö. 550 yıllarında Büyük Kiros (hükümdarlığı M.Ö. 550-530), sanatsal çalışmalarında geçmişin modellerinden yararlanan ve onları geliştiren Ahameniş İmparatorluğu’nu kurmuştur. Ahameniş sanatı ve mimarisinin en iyi örneği, I. Darius (M.Ö. 522-486) tarafından planlanan ve başlatılan ve oğlu I. Xerxes (M.Ö. 486-465) tarafından büyük ölçüde tamamlanan başkent Persepolis’te bulunan kalıntılar ve eserlerdir. Chogha Zanbil gibi daha önceki Elam yapıları kerpiçten inşa edilmişti, ancak Akamenidler öncelikle süslü kabartmalarla dekorasyon olarak taştan çalıştılar. Ahameniş mücevherleri değerli metallerden -genellikle altın- ve değerli taşlardan yapılmış olup etkileyici bir işçilik sergilemektedir.

Pers sanatsal ivmesi Selevkos İmparatorluğu (M.Ö. 312-63) döneminde duraklamış, ancak Part İmparatorluğu (M.Ö. 247-M.S. 224) döneminde yeniden canlanmış ve antik dünyanın en büyük anıtlarından ve sanat eserlerinden bazılarını yaratmak için kendilerinden önceki imparatorlukların engin tarihinden yararlanan Sasaniler (M.S. 224-651) döneminde zirveye ulaşmıştır. Sasani İmparatorluğu’nun MS 651’de Müslüman Arapların eline geçmesinden sonra, Pers sanatsal yenilikleri İslam dünyasının sanat ve mimarisini etkilemeye devam etti ve bugün bunların birçoğu İslam Sanatı kavramıyla eşanlamlı hale geldi.

 

İRAN SANATI, ANTİK DÜNYANIN EN BÜYÜK ANITLARINDAN VE SANAT ESERLERİNDEN BAZILARINI YARATAN SASANİLER DÖNEMİNDE ZİRVEYE ULAŞMIŞTIR.

Elam ve Susiana’nın Erken Dönem Çalışmaları

Susiana bölgesi M.Ö. 3. binyıldan önceki birkaç bin yıl boyunca göçebe ve yarı göçebe halklar tarafından iskân edilmiş ve sonunda M.Ö. 4395 civarında Susa şehrini kurmuşlardır. Elamlılar bu dönemde zaten bölgedeydi ve Chogha Bonut’taki yerleşimleri M.Ö. 7200’lere tarihleniyordu. Bu halkların İran Platosu’ndaki yaşamları dönüşümlü olarak Mezopotamya’daki Sümerlerden ve Zagros dağlarının dağlık bölgelerindeki kabilelerden etkilenmiştir. Akademisyen Pierre Amiet şöyle diyor:

 

Dağların ve platonun insanları M.Ö. üçüncü binyılda birlik sağladıklarında, son derece gelişmiş kentsel uygarlığıyla Susiana’yı İran tarihinde kaydedilen ilk kültürel ve siyasi varlık olan güçlü bir devlete dahil etmeyi başardılar: Elam. (Harper, 2)

Bu zamana kadar bölgede Proto-Elamite olarak bilinen ve esas olarak hayvan tasvirlerine odaklanan bir sanat türü zaten gelişmişti. Amiet’in belirttiğine göre, “Hayvanlar, bazen belki de masalları çağrıştıran mizahi sahnelerde, sıklıkla insanların yerine kullanılmıştır” (Harper, 3-4). MÖ 5500’lere gelindiğinde, Khuzistan’daki Chogha Mish ve Deh Luran’daki Tepe Sabz gibi yerleşimlerden gelen seramik kaplarda köpek tasvirleri yaygındı. Köpek süslemeli seramiklerin en geniş koleksiyonu Susa’dan gelmiştir ve bu da Proto-Elamitlerin sanatta hayvan temsilleriyle meşguliyetinin devam ettiğini göstermektedir.

Proto-Elam Dönemi, Erken Hanedanlık Dönemi (MÖ 2099-2334) ve özellikle Eannatum (MÖ 2500-2400 civarı) gibi Sümer krallarının Elam’ı fethettiği Hanedanlık III Dönemi (MÖ 2600-2334) boyunca Mezopotamya’dan gelen saldırılarla sona ermiştir. Bu dönemdeki Mezopotamya etkisi, insan figürlerini temsil eden heykelciklerde, özellikle de toplumsal bağlılık ruhunu temsil etmek üzere kutsal alanlara yerleştirilen tapınan heykelciklerinde belirgindir.

Akkad İmparatorluğu, Akkadlı Sargon (hükümdarlığı MÖ 2334-2279) döneminde bölgeyi ele geçirerek Mezopotamya motiflerini bölge sanatında daha da ilerletmiş ve mimaride bu etki en açık şekilde Untash-Napirisha (hükümdarlığı MÖ 1340) döneminde inşa edilen Chogha Zanbil’in büyük yapı kompleksinde kendini göstermiştir.

Chogha Zanbil, tapınaklarla çevrili ve etrafı bir duvarla çevrili bir Mezopotamya zigguratıdır. Susa’nın 19 mil (30 kilometre) güneydoğusunda yer alan, pişmiş kil tuğlalardan yapılmış ve üzerinde Elamca ifadeler, övgüler ve lanetler yazılı olan kompleks, Susa’nın koruyucu tanrısı İnşuşinak’a tapınarak Elam’ın farklı bölgelerini birleştirme girişimiydi. Karakter olarak kesinlikle Elamlı olmasına rağmen, Chogha Zanbil daha sonra Pers sanatı ve mimarisinde geliştirilecek olan Mezopotamya motifleri ve inşaat yöntemlerinden yararlanmıştır. Daha önceki Akad ve Sümer silindir mühürlerinin etkisi, Elam’ın Chogha Zanbil’den daha önceki – M.Ö. 2200 civarı – çeşitli tanrıları ve insan figürlerini toplumsal sahnelerde tasvir eden sanat eserlerinde de belirgindir ve bu motifler daha sonra Persler tarafından geliştirilecektir.

Persler M.Ö. 3. binyılda gelmiş olsalar da, 1. binyılda kendilerine isimlerini verecek olan Elam’a yakın Fars (Pars) bölgesine kesin olarak yerleşmişlerdi. Büyük Kiros M.Ö. 550’lerde Ahameniş İmparatorluğu’nu kurduğunda, bugün Pers sanatı ve mimarisi olarak bilinen şeyi teşvik etmek için geçmişin köklü kültüründen – o zamana kadar Med katkılarını da içeren – yararlandı.

Ahameniş Sanatı ve Mimarisi

Bazı parçaların tasarım ve işçiliğindeki incelik, metalürjide olağanüstü bir beceri sergiler; özellikle de kolyeler, heykelcikler ve atlı ve figürlü altın bir savaş arabası modeli. Bu model tamamlanmamış olsa da, atların koşum takımlarının, tekerleklerin ve savaş arabasının süslemelerinin ayrıntıları büyük bir çaba ve yüksek bir beceri gerektirmiş olmalıdır.

Oxus koleksiyonundaki eserlere ek olarak, Persepolis ve Susa gibi şehirlerin kalıntılarında ve kazılan mezarlarda ve mezarlarda başka birçok eser bulunmuştur. Bunlar arasında tabaklar, kâseler, içki kapları, muskalar ve silahlar bulunmaktadır. Kraliyete ait bir içki kabı (rhyton) oldukça süslü olurdu ve genellikle hayvan tasvirleriyle ya da boğa veya keçi şeklinde süslenirdi. Daha yaygın içki kapları ise dökme olduğu anlaşılan kâseler ya da sığ tabaklardır, zira kapların dibindeki çiçek motifi birçok kapta aynıdır ve kabın içinde tekrarlanmamıştır. Bu tür kase ve tabakların hem kullanım hem de ticaret için seri üretilmiş olması muhtemeldir; mücevherler ise çoğunlukla el yapımıdır ve muhtemelen belirli bir kraliyet mensubu tarafından yaptırılmıştır.

Büyük Kyros öncelikle gücünü pekiştirmek ve topraklarını genişletmekle ilgileniyordu – şüphesiz iç meselelerle de meşguldü – ve oğlu ve halefi Kambyses II (hükümdarlığı M.Ö. 530-522) de aynı yolu izledi ve bu nedenle I. Darius dönemine kadar sanatsal ve mimari gelişime gerçek bir ilgi gösterilmedi. Yine de Kyros, Pierre Amiet’e göre başkent Pasargadae’ye hatırı sayılır bir zaman ve düşünce ayırmıştır,

 

Kentsel bir ortamı kasıtlı olarak reddederek saray tipi bir mimari yaptırdı. Aslında konut değil Pers soyluları için toplantı salonları olan iki sütunlu salon, geniş, ustaca düzenlenmiş ve sulanan bir bahçede muhteşem bir peyzajla bütünleştirilmiştir. (Harper, 13)

Bahçeler Pers mimarisinin ayrılmaz bir parçasıydı ve tasarımda öne çıkıyordu. Bahçe anlamına gelen Farsça kelime – pairi-daeza – İngilizce’ye cennet kelimesini kazandırmıştır çünkü bu manzaralar neredeyse başka bir dünyaya ait olacak kadar güzel tasarlanmıştır. Kiros’un bahçelerinde mümkün olduğunca çok zaman geçirdiği, büyük olasılıkla devlet meselelerini ele almadan önce zihnini boşalttığı söylenir. Bahçeler qanat sistemiyle (suyu yerin altından yukarı çıkaran eğimli kanallar) sulanırdı ve sarayların ve idari binaların orta avlularında geniş flora ve fauna alanlarına önemli bir yer verilirdi.

Ahameniş Dönemi’ne ait en iyi bilinen sanat eseri, Büyük Kiros’un şeceresi ve imparatorluk vizyonunun yazılı olduğu kilden bir eser olan Kiros Silindiri’dir. Bu eser son zamanlarda tarihte insan hakları beyannamesini ortaya koyan ve imparatorluk halkı için din ve ibadet özgürlüğünü garanti eden ilk bildiri olarak gösterilmektedir. Ancak bu yoruma karşı çıkıldığını da belirtmek gerekir.

I. Darius iktidara geldiğinde, Susa’yı yeniden inşa ederek bölgeye bir saray kompleksi ekledi ve tasarımın merkezinde ayrıntılı bahçelere yer vererek Kiros’la aynı paradigmayı izledi. Susa ve Persepolis’teki yapılarında I. Darius’un zanaatkârları “Pers hayvan sütunu” motifini -bir sütunun tepesindeki boğa ya da kuş figürü- başlatmış ve bu sütunları bir yandan binanın yüksekliğinin ihtişamını vurgularken bir yandan da gözü yukarıya, sütun başındaki figüre çekecek ince parçalar olarak tasarlamışlardır. O halde sütunlar sadece kendi başlarına birer sanat eseri değil, yapının genel izlenimine tamamen entegre olmuşlardır. Persepolis’te Lübnan ormanlarından elde edilen sedir ağacından yapılan çatı için direk ve kiriş konstrüksiyonu kullanılmıştır.

Persepolis’te I. Darius kabartma süsleme uygulamasını da başlatmıştır. Persepolis’teki en ünlü kabartma Pers imparatoruna saygılarını sunmak üzere gelen Ahameniş İmparatorluğu’nun birçok farklı halkını gösterir ve bu resimler o kadar ayrıntılıdır ki, her bireyin milliyeti ve sunu olarak getirdikleri hediyeler kolayca ayırt edilebilir. Persepolis’teki kabartmalar – ve Oxus koleksiyonunda ve başka yerlerde bulunan adak levhalarının örnekleri – hepsi, görüntüleri canlandıran ve neredeyse hareket halinde görünmelerini sağlayan biçim ve ayrıntılara dikkat gösterir.

Detaylara gösterilen bu özen, Ahamenişlerin bahçelerini ve dolayısıyla tüm sanatlarını da karakterize etmiş gibi görünmektedir. Aynı şey kesinlikle diğer medeniyetlerin sanat eserleri için de söylenebilir ve Ahamenişler kendi sanatlarını yaratırken Yunan, Med ve diğer unsurlardan özgürce yararlanmışlardır; ancak Ahameniş sanatı ve mimarisi esas olarak, bütünün parçalarının toplamından daha büyük olduğu tek, neredeyse ezici bir etkiyle karakterize edilir.

Part Dönemi

Ahameniş İmparatorluğu M.Ö. 330 yılında Büyük İskender’in eline geçmiş ve yerini İskender’in generallerinden Selevkos I Nikator’un (hükümdarlığı M.Ö. 305-281) yönetimindeki Selevkos İmparatorluğu almıştır. Selevkoslar daha önceki yapıları korudular, ancak Yunanlılar olarak doğal bir şekilde kendi sanatsal vizyonlarını takip ettiler ve kendi tarzlarında yarattılar. M.Ö. 247’de imparatorlukları Partların eline geçti ve Pers sanatı ve mimarisi yeniden gelişmeye başladı. Bu, Seleukoslar döneminde hiç ilerleme kaydedilmediği anlamına gelmez, ancak daha önceki imparatorluğun yenilik ve ayrıntı türleri bu dönemde ortaya çıkmaz.

Partlar başlangıçta yarı göçebe bir halktı ve sanatları temas ettikleri farklı bölgeleri yansıtıyordu. Ahameniş sanat eserlerinin temellerini korumalarına rağmen, vizyonları mimaride dairesellik ve sanatta cephecilikle ifade edilmiştir. Ahamenişler’in yandan insan tasvirleri içeren kabartmalarının yerini, izleyiciyle yüz yüze gelen heykel ve tasvirler almıştır. Bunun mükemmel bir örneği, halen Paris, Fransa’daki Louvre Müzesi’nin 310 numaralı odasında bulunan, kraliyet hanedanlarının koruyucu tanrısı Herakles-Verethragna’ya kurban sunan bir Part kralının cepheden kabartmasıdır. Kral sol kolunda bir cornucopia tutarken sağ koluyla bir Ateş Sunağı’nda kurban sunmaktadır. Bu resim de bir zamanlar tanrıya adanmış bir tapınağı süslüyordu ve frontalite kullanımı ziyaretçiyi kralın resmiyle doğrudan temasa geçirerek geçmişten gelen bir yalvaranla bir araya gelme şansı sunuyordu.

Akademisyen Homa Katouzian, Part sanatı ve mimarisinin “kendi göçebe gelenekleriyle yumuşatılmış Ahameniş, Helenistik ve Mezopotamya formlarından” etkilendiğini, ancak sanatı benzersiz bir şekilde kendilerine özgü kılmak için bu etkilerden yararlandıklarını belirtmektedir (45). Örneğin kubbe kullanımı zaten Roma sanatının temel unsurlarından biriydi, ancak Partlar bu kavramı alıp genişlettiler. Roma kubbeleri yapıların tepelerine yerleştirilmişti; Part kubbeleri ise topraktan yükseliyor, yüksekliği, gücü ve sağlamlığı vurguluyor, gözü yukarıya ve doğrudan yere doğru çekiyordu. Başkentleri Nisa’yı ziyaret eden biri, kubbenin çizgisini hayali olarak toprağın içine doğru devam ettirebilir ve bir daire oluşturmak için geri çıkabilirdi ve daire motifi neredeyse tüm Parth sanat ve mimari eserlerinde yer alarak bütünlüğü simgeliyordu.

Sasani Sanatı ve Mimarisi

Sasani İmparatorluğu bu yenilikleri devam ettirmiş ve kendilerinden öncekiler gibi birçok etkiden ders almış ve bunlardan yararlanmıştır. Sasanilerin parlaklığı, geçmişte işe yarayan şeyleri şimdiki çabalarına tamamen entegre etme ve bunları geliştirme yetenekleriydi. Sasani sanatı, Sasani İmparatorluğu’nun bir bütün olarak antik Pers kültürünün en iyi yönlerini örneklemesi gibi, Pers sanatsal çabalarının zirvesidir.

Sasani İmparatorluğu, son Part kralını devirip kendi hanedanını kurmadan önce Partların emrinde bir general olan I. Ardaşir (MS 224-240) tarafından kurulmuştur. I. Ardaşir neredeyse anında Sasani sanatının en iyi örnekleri olarak kalan yapı projelerini başlattı. I. Ardaşir döneminde – ve oğlu ve halefi I. Şapur (MS 240-270) döneminde daha da geliştirilerek – kubbe ve minare mimari tasarımın temel unsurları haline geldi. Kabartmalardaki Part motifinin önden görünüşü, Ahamenişlerin profilden ya da üç çeyrek görünümlü tasvirleri lehine terk edilmiştir.

Sasaniler hem Part hem de Roma kubbe ve kemer tekniklerinden yararlanarak dairesellik kavramını hala taşıyan kemer destekli yapılar inşa etmişlerdir. Bunun en iyi örneği, Ctesiphon’daki Taq Kasra olarak bilinen ünlü saraydır – muhtemelen I. Kosrau (MS 531-579) tarafından yaptırılmış olsa da bazen I. Shapur’a atfedilir – bu saray, günümüzde bile hiçbir yerde eşi benzeri olmayan, dünyanın en büyük tek açıklıklı güçlendirilmemiş tuğla tonozlu kemerine sahiptir. Halen ayakta olan kalıntılar, Persepolis gibi Ahameniş başyapıtlarının ihtişamını yansıtacak şekilde inşa edilen büyük bir imparatorluk sarayının – Ctesiphon Sasani başkentiydi – giriş yoluydu.

Sasani sanatı Akamenidlerin bitkisel motiflerini ve Partların daireselliğini korumuş ancak eserlerini av, dans, parti ve diğer eğlencelerin yanı sıra savaş sahneleri, dini motifler ve mitolojik hikâyelerle zenginleştirmiştir. Bu figürler neredeyse her zaman profilden tasvir edilmiştir, ancak bazıları – gümüş tabaklar ve içki kapları üzerindekiler gibi – cepheden tasvir edilmiştir. Cepheden Sasani sanatının en büyük ve en iyi bilinen örneği, İran’daki Şapur Mağarası’nda tek bir dikitten oyulmuş, 21 fit (6,7 metre) uzunluğundaki devasa I. Şapur heykelidir. Heykel harabe halindeyken bile hala hayat doludur ve muazzam yüksekliği ziyaretçiye konusunun ihtişamını açıkça hissettirir.

Sonuç

MS 7. yüzyılda İslam’ın yükselişi ve ardından Müslüman Arapların çeşitli bölgeleri fethetmesi, kaçınılmaz olarak MS 651 yılında Sasani İmparatorluğu’nun yıkılmasına yol açtı. Eski Pers dini Zerdüştlük, İslam-Arap dünya görüşünü sağlam bir şekilde yerleştirme çabasıyla -Pers kültürünün diğer birçok yönü gibi- bastırıldı. Buna rağmen Pers sanatı ve mimarisi varlığını sürdürmüş ve daha sonraki İslam-Arap eserlerini etkilemiştir. Günümüzde neredeyse İslam mimarisiyle eşanlamlı olan minare – belirtildiği gibi – bir Sasani yeniliğidir. Homa Katouzian şöyle diyor:

 

Arap fethinin başlangıcından itibaren İranlılar, ister din değiştirmiş savaşçılar, yerel yöneticiler, kâtipler, ister daha sonra vezirler, dilbilimciler, şairler, edebiyatçılar, entelektüeller, isyancılar ve nihayetinde yeni hanedanların kurucuları olarak olsun, yeni rejime dâhil olmuşlardır… Sasani İmparatorluğu’nun kaybı, fetihten sonraki ilk iki yüzyılda ve İran hanedanlarının kurulmasından önce bile İslam toplumunun ve kültürünün uluslararasılaşmasında belirleyici bir rol oynayan İranlıların ölümüyle eş anlamlı değildir. (67)

Pers sanatı ve mimarisi, daha önce iyi işleyen şeyleri alıp geliştirerek geçmişin geleneklerini onurlandırdığı için günümüzde de güçlü bir etki yaratmaya devam ediyor. Günümüzde İranlı mimarlar ve sanatçılar miraslarının son derece farkındadır – hatta bazı zanaatkârlar atalarının binlerce yıl önce yaptığı gibi metallerle çalışmaya devam etmektedir – ve geçmişi korumak ve onurlandırmak için tarihlerinden yararlanmaktadır. Pers seramikleri, kilimleri, heykelleri ve tekstil ürünleri, tüm eski uygarlıkların en büyüklerinden birinin kalıcı mirası olarak dünyanın en popülerleri arasında yer almaya devam etmektedir.

worldhistory